Το τοπίο των ανθρώπων – Μικρό οδοιπορικό

 Οι λίμνες έπαιξαν πρωτεύοντα ρόλο στη ζωή των ανθρώπων και αναπτύχθηκε σ΄αυτές πολιτισμός από την προϊστορική εποχή.

 Στην περιοχή υπάρχουν σημαντικές αρχαιότητες όπως το Θέρμο, οι Θεστιείς, το Βουκάτιο ,το Τριχώνιο, τουλάχιστον 16 βυζαντινά και μεταβυζαντινά ιστορικά μνημεία, μονές και ναοί που χρονολογούνται από τον 12^ο έως και τον 18^ο αιώνα, καθώς και ιαματικά λουτρά. Γύρω από την λίμνη υπάρχουν πολλά χωριά και οικισμοί πνιγμένα στα νερά, στα πλατάνια, στα λιοστάσια και στις λεμονοπορτοκαλιές, με ασπρισμένα ή πέτρινα παραδοσιακά σπίτια. Ξεκινώντας από την πόλη του Αγρινίου που είναι το μεγαλύτερο αστικό και εμπορικό κέντρο της Αιτωλοακαρνανίας κοντά στη λίμνη και ακολουθώντας το δρόμο προς το Θέρμο ο πρώτος και σημαντικότερος οικισμός που συναντάμε στα βόρεια της Τριχωνίδας είναι το Παναιτώλιο, μια ευχάριστη κωμόπολη με πολλά καλοκτισμένα πέτρινα σπίτια. Στα ανατολικά του Παναιτωλίου, στις παρυφές της λίμνης βρίσκονται τα Αμπάρια, όπου είχε αναπτυχθεί από πολύ παλιά εμπόριο χελιών και άλλων ψαριών. Άλλωστε το τοπωνύμιο Αμπάρια πιστεύεται ότι διασώζει παραφθαρμένη την λέξη «εμπόριο».

Στα Αμπάρια ο επισκέπτης μπορεί να απολαύσει το μαγευτικό σκηνικό που συνθέτουν οι οργιώδης βλάστηση, τα κελαηδίσματα των πουλιών, τα ψαροκάικα, τα πυροφάνια και ο ακατάπαυστος φλοίσβος.

Εδώ υπάρχει και το παλιό αντλιοστάσιο του Παναιτωλίου, στο κτίριο του οποίου λειτουργεί το Κέντρο Περιβάλλοντος Τριχωνίδας με πρωτοβουλία της Εταιρίας Προστασίας της Τριχωνίδας.

Συνεχίζοντας συναντάμε το χωριό Καινούριο, που είναι σήμερα η έδρα του δήμου Θεστιέων. Βόρεια του χωριού, χτισμένη σε απόκρημνη κορυφή, η Ακρόπολη των Θεστιέων, που δεν ήταν μόνο μια φυσικά οχυρή θέση αλλά και μια καταπληκτική Βίγλα με θέα σε ολόκληρη την Τριχωνίδα και την λεκάνη του κάτω ρου του Αχελώου μέχρι τις κορυφές του Αράκυνθου και του Παναιτωλικού. Από την Ακρόπολη της αρχαίας πόλης, που έφερε το όνομα του μυθικού βασιλιά Θέστιου  σώζονται υπολείμματα τείχους.

Η περιοχή και το ύψωμα, από τα βυζαντινά χρόνια μέχρι και σήμερα αναφέρονται με το όνομα Βλοχός. Εκεί βρίσκεται επίσης η μονή της Παναγίας του Βλοχού.

Λίγα χιλιόμετρα ανατολικά του Καινούριου, το χωριό Παραβόλα όπου υπήρχε η αρχαία αιτωλική πόλη Βουκάτιο. Στο ύψωμα πάνω από το νεκροταφείο του χωριού σώζονται ερείπια των τειχών της Ακρόπολης του Βουκάτιου. Δίπλα στα τείχη η εκκλησία της Παναγιάς του Κάστρου, των ύστερων βυζαντινών χρόνων.

Μετά την Παραβόλα μπαίνουμε σε μια μεγάλη ορεινή ενότητα, που μέχρι τις αρχές του αιώνα μας το αποκαλούσαν Απόκουρο. Πρώτο χωριό που συναντάμε, η Νερομάνα, που πήρε το όνομα της από μεγάλο κεφαλάρι. Το χωριό ήταν ονομαστό για τις βιοτεχνίες του νερού, από όπου περνούσαν οι ελιές, τα δημητριακά και τα υφαντά όλης της ορεινής Τριχωνίδας. Στο νότιο μέρος του χωριού υπήρχε η αρχαία αιτωλική πόλη το Φίστυον. Στα βόρεια του χωριού, πολύ κοντά στον συνοικισμό Κρύο Νερό βρέθηκαν λείψανα του ναού της Φιστυίδος Αφροδίτης. Επίσης νότια της Νερομάνας βρίσκεται ο μισογκρεμισμένος βυζαντινός ναός των Αγίων Αποστόλων του 14^ου αιώνα. 

Αν από την Παραβόλα ακολουθήσουμε τον παραλίμνιο δρόμο, θα απολαύσουμε μια διαδρομή μέσα σε πλατάνια και λεμονοπορτοκαλιές με γραφικές ψαροταβέρνες δίπλα στη λίμνη. Στη διαδρομή συναντάμε τους συνοικισμούς Ντογρί, Βαριά και Μυρτιά. Λίγο πριν το χωριό Μυρτιά υπάρχει το μοναστήρι της Μυρτιδιώτισας. Στο μοναστήρι αυτό σώζονται εξαιρετικής τέχνης αγιογραφίες τεσσάρων διαφορετικών εποχών, από τον 12^ο μέχρι 18^ο αιώνα. Το ίδιο το χωριό Μυρτιά έχει δύο οικισμούς, τον παρόδιο, που είναι και ο μητρικός και έναν παραλίμνιο κλώνο, τη Γουρίτσα, πνιγμένο κυριολεκτικά μέσα στις πορτοκαλιές και στις ελιές, που διατηρεί το παλιό Σλαβικό όνομα της Μυρτιάς. Από τη Γουρίτσα μπορούμε συνεχίζοντας, μέσα σε ένα τοπίο εκπληκτικής ομορφιάς να δούμε τα ονομαστά λουτρά της Μυρτιάς και το εγκαταλελειμμένο μοναστήρι του Φωτμού που βρίσκεται κοντά στις όχθες της Τριχωνίδας και χτίστηκε το 1559.

Επιστρέφοντας στο χωριό της Μυρτιάς και ακολουθώντας το δρόμο που απομακρύνεται από τις όχθες της λίμνης και ανηφορίζει προς Θέρμο φθάνουμε στην Αγία Σοφία. Το παλιό όνομα του χωριού Μόκιστα έχει σλαβική προέλευση και σημαίνει πρασινάδα, βλάστηση. Στο κατάφυτο με πλατάνια ρέμα της Μόκιστας λειτουργεί ακόμη και σήμερα νεροτριβή. Στην ανατολική είσοδο του χωριού βρίσκονται η Αγία Σοφία και οι εκκλησίες των Ταξιαρχών και του Αγίου Νικολάου που χτίστηκαν στα τέλη του 13^ου αρχές 14^ου αιώνα.

               Σε υψόμετρο 360 μ. βόρεια από τη λίμνη Τριχωνίδα, σε ένα καταπράσινο και γοητευτικό οροπέδιο, υπάρχει το ιερό λίκνο των Αιτωλών και το κέντρο της πολιτικής τους ιστορίας, ο Θέρμος ή, όπως επικράτησε στην εκφώνησή του, το Θέρμο. Είναι αυτό που ο Πολύβιος ονομάζει «Ακρόπολιν συμπάσης Αιτωλίας». Το Θέρμο ήταν η πρωτεύουσα της Αιτωλικής Συμπολιτείας, της τελειότερης ίσως πολιτειακής οργάνωσης που δημιούργησαν οι Έλληνες.

Τα ερείπια που έχουν ανασκαφεί στον αρχαιολογικό χώρο περιλαμβάνουν δύο μακρύτατες στοές, το βουλευτήριο, το ναό του Θερμίου Απόλλωνα, δυο μικρότερους ναούς, κρήνη σε πηγή που αναβλύζει ακόμα, αποστραγγιστική τάφρο καθώς και την αγορά.

Τρία χιλιόμετρα βόρεια του Θέρμου το χωριό Μέγα Δέντρο, γενέτειρα του Κοσμά του Αιτωλού. Στο χωριό σώζονται τα θεμέλια του πατρικού σπιτιού του. Στο χωριό  υπάρχει «Κέντρο Ιστορικών και Λαογραφικών Μελετών».

 Στα νοτιοανατολικά του Θέρμου το Πετροχώρι, ονομαστό για το κρασί του, είναι κτισμένο πάνω σε ράχη που αγναντεύει τη λίμνη και όλα τα γύρω της βουνά. Στις πλαγιές ανάμεσα στο Πετροχώρι και το μοναστήρι του Φωτμού που προαναφέραμε σώζεται ένα από τα λίγα δάση ήμερης βελανιδιάς της χώρας μας. Από το Πετροχώρι κατεβαίνουμε νότια στα καμπίσια χωριά Σιταράλωνα, Πάμφιο, Μαραθιά και Κάτω Μακρινού. Η διαδρομή στο κομμάτι αυτό είναι πραγματικά μαγευτική και η θέα μοναδική.

Συνεχίζοντας τον γύρο της λίμνης μπαίνουμε στους αγροτικούς οικισμούς που βρίσκονται στα νότια της Τριχωνίδας. Από τους πρόποδες του Αράκυνθου  μέχρι τις όχθες της Τριχωνίδας ανοίγεται ένας μακρόστενος κάμπος. Η εύφορη αυτή λωρίδα γης συντηρεί μια αλυσίδα μεγάλων αγροτικών οικισμών που αναπτύσσονται κατά μήκος του επαρχιακού δρόμου Μακρινού – Ζευγαράκι.

Κοντά στη σημερινή Γαβαλού άκμασε το αρχαίο Τριχώνιο. Η πόλη των Τριχωνιαίων ήταν μια από τις πιο διακεκριμένες αιτωλικές πόλεις του 3^ου π.Χ αιώνα .

Μετά η Γραμματικού και η Ματαράγκα. Στην Ματαράγκα κάθε χρόνο του Λαζάρου γίνονται πολιτιστικές εκδηλώσεις, τα ονομαστά Λαζάρεια, με παρέλαση φουστανελοφόρων καβαλάρηδων. Στους Παπαδάτες λειτουργεί λαογραφικό μουσείο. Στη συνέχεια το Ζευγαράκι και ο γύρος της Τριχωνίδας έχει ολοκληρωθεί. Συνεχίζοντας τη διαδρομή προς τη λίμνη Λυσιμαχεία μπορεί κανείς να επισκεφτεί το Αγγελόκαστρο, τοπικό κέντρο της πλούσιας γεωργικής περιφέρειας της Λυσιμαχείας.

 Ο φυσικός και πολιτιστικός πλούτος της περιοχής είναι ανεξάντλητος και δεν περιγράφεται εύκολα σε ένα κείμενο γι΄αυτό αξίζει νομίζω το κόπο κάποιος να επισκεφθεί την αιτωλική γη και να γνωρίσει από κοντά την μαγεία και τις ομορφιές της. Ο επισκέπτης έχει τη δυνατότητα να συνεχίσει το ταξίδι του στα χωριά της ορεινής Τριχωνίδας τα οποία παρουσιάζουν εξαιρετικό ενδιαφέρον από άποψη φυσικής ομορφιάς.

Οι δραστηριότητες που θα αναπτυχθούν εδώ στο μέλλον θα πρέπει να λάβουν υπ΄όψη τους το φυσικό και  πολιτιστικό περιβάλλον της περιοχής.